तब तुम क्या करोगे ?

तब तुम क्या करोगे?

यदि तुम्हें,

धकेलकर गांव से बाहर कर दिया जाय

पानी तक न लेने दिया जाय कुएं से

दुत्कारा फटकारा जाय चिल-चिलाती दोपहर में

कहा जाय तोड़ने को पत्थर

काम के बदले

दिया जाय खाने को जूठन

तब तुम क्या करोगे?

यदि तुम्हें,

मरे जानवर को खींचकर

ले जाने के लिए कहा जाय

और

कहा जाय ढोने को

पूरे परिवार का मैला

पहनने को दी जाय उतरन

तब तुम क्या करोगे ?

यदि तुम्हें,

पुस्तकों से दूर रखा जाय

जाने नहीं दिया जाय

विद्या मंदिर की चौखट तक

ढिबरी की मंद रोशनी में

काली पुती दीवारों पर

ईसा की तरह टांग दिया जाय

तब तुम क्या करोगे?

यदि तुम्हें,

रहने को दिया जाय

फूस का कच्चा घर

वक्त-बे-वक्त फूंक कर जिसे

स्वाहा कर दिया जाय

बर्षा की रातों में

घुटने-घुटने पानी में

सोने को कहा जाय

तब तुम क्या करोगे?

यदि तुम्हें,

नदी के तेज बहाव में

उल्टा बहना पड़े

दर्द का दरवाजा खोलकर

भूख से जूझना पड़े

भेजना पड़े नई नवेली दुल्हन को

पहली रात ठाकुर की हवेली

तब तुम क्या करोगे?

यदि तुम्हें,

अपने ही देश में नकार दिया जाय

मानकर बंधुआ

छीन लिए जायं अधिकार सभी

जला दी जाय समूची सभ्यता तुम्हारी

नोच-नोच कर

फेंक दिए जाएं

गौरव में इतिहास के पृष्ठ तुम्हारे

तब तुम क्या करोगे?

यदि तुम्हें,

वोट डालने से रोका जाय

कर दिया जाय लहू-लुहान

पीट-पीट कर लोकतंत्र के नाम पर

याद दिलाया जाय जाति का ओछापन

दुर्गन्ध भरा हो जीवन

हाथ में पड़ गये हों छाले

फिर भी कहा जाय

खोदो नदी नाले

तब तुम क्या करोगे?

यदि तुम्हें ,

सरे आम बेइज्जत किया जाय

छीन ली जाय संपत्ति तुम्हारी

धर्म के नाम पर

कहा जाय बनने को देवदासी

तुम्हारी स्त्रियों को

कराई जाय उनसे वेश्यावृत्ति

तब तुम क्या करोगे?

साफ सुथरा रंग तुम्हारा

झुलस कर सांवला पड़ जायेगा

खो जायेगा आंखों का सलोनापन

तब तुम कागज पर

नहीं लिख पाओगे

सत्यम, शिवम, सुन्दरम!

देवी-देवताओं के वंशज तुम

हो जाओगे लूले लंगड़े और अपाहिज

जो जीना पड़ जाय युगों-युगों तक

मेरी तरह?

तब तुम क्या करोगे?

- ओमप्रकाश वाल्मीकि -

बौद्ध विवाह कायदेशीर आहेत का ?

बौद्ध विवाह कायदेशीर आहेत का ? 

हिंदू विवाह कायद्याच्या कलम ७ प्रमाणे रूढी परंपरेचे विवाह व सप्तपदी हा संस्कार विधी केलेले विवाह कायदेशीर आहेत. बौद्ध धर्मीय सप्तपदी किंवा हिंदूंच्या रुढीप्रमाणे लग्न करीत नसल्याने हिंदू विवाह कायद्याच्या कलम ७ प्रमाणे लग्नास कायदेशीरपणा प्राप्त होत नाही असा आक्षेप घेतला जातो.

महाराष्ट्र राज्याच्या विधी आयोगाने नवव्या अहवालामध्ये बौद्धांच्या विवाहाची माहिती मिळविली. बौद्ध धर्मातील मान्यवर व्यक्तींनी आयोगाला कळविले, त्यात तत्कालीन  महाराष्ट्र विधान परिषदेचे अध्यक्ष रा. सु. गवई  यांची विधी आयोगाने महत्वाची साक्ष  नोंदवली. ते म्हणाले,  "डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर व भगवान गौतम बुद्ध यांच्या प्रतिमेसमोर वधु-वर त्रिशरण पंचशील म्हणतात व शेवटी तीन वेळा साधू म्हटल्यावर पुष्पवर्षाव केला जातो...त्यापूर्वी वधु - वर प्रतिमांना पुष्पहार अर्पण करतात, त्यांना पती-पत्नी बाबतची शपथ दिली जाते व विवाह संपन्न होतो, असा विवाहविधी कोणीही बौद्ध व्यक्ती, उपासक किंवा भंते लावू शकतात."   

१४ ऑक्टोबर १९५६ ला देशभरातील लाखो दलित बांधवांनी नागपूर च्या दीक्षाभूमीवर हिंदू धर्माचा त्याग केला व बौद्ध धम्माची दीक्षा घेतली. त्यामुळे त्यांनी जुनी विवाहाची पद्धत सुद्धा सोडून दिली व नव्या बौद्ध पद्धतीस प्रारंभ केला, ती पद्धत कलम ३ अन्वये रूढी झाली आहे. 

मा. मुंबई उच्च न्यायालायासामोरच्या "बेबी जयंत जगताप वि  जयंत महादेव जगताप" या प्रकरणात वरील बौद्ध पद्धतीचा प्रश्न उपस्थित करून या पद्धतीला आव्हान दिले असता, मा.न्यायमूर्तींनी विधी आयोगाचा नववा अहवाल लक्षात घेतला, साक्षीदारांनी सांगितलेला बौद्ध विवाहाचा विधी हा अनेक वर्षापासून चालू असल्यामुळे हि पद्धत एक "रूढी परंपरा" असल्याचे मान्य केले. 

हिंदू विवाह कायद्याच्या कलम ७ (१) अन्वये बौद्धाने रूढी परंपरेने केलेला विवाह कायदेशीर ठरतो या प्रकरणात विधी आयोगाच्या नवव्या अहवालाचा उल्लेख केला आहे. 

धर्मांतरित बौद्धांनी कोणत्या विवाह पद्धतीचा स्वीकार करावा या बाबत मुंबईच्या एका व्ही.एस. कर्डक नावाच्या शिक्षकाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना विचारणा केली होती. त्या पत्राचे उत्तर बाबासाहेबांनी ४ डिसेंबर १९५६ (महापारीनिर्वानाच्या अगदी दोन दिवस अगोदर) ला दिले होते. बाबासाहेबांनी लिहिले होते कि, बौद्ध विवाहात सप्तपदी व होमाची काहीच आवश्यकता नाही. अगदी सध्या पद्धतीने विवाह संपन्न करावा. एक मातीचा पाण्याने भरलेला घडा ठेवा, त्यामध्ये लांब धागा ठेवा, त्याचे एक टोक वरच्या हातात व दुसरे वधूच्या हातात ध्यावे. वधुवर शुभ्र वस्त्र परिधान करून उभे राहतील. कुणीही एखाद्याने मंगलसुत्त म्हणावे अशी साधी पद्धत असावी. 

तसे पाहता बाबासाहेबांचा शब्द म्हणजे काळ्या दगडावरची पांढरी रेघ कधीही मिटवता येणार नाही... परंतु विधी आयोग आणि "बेबी जयंत जगताप विरुद्ध जयंत महादेव जगताप "(1981 महाराष्ट्र लौ जर्नल पेज ६१४ ) या  उच्च न्यायालयाच्या निर्णयामुळे...."बौद्ध विवाह...कायदेशीर" आहेत. 

संदर्भ : बेबी जयंत जगताप विरुद्ध जयंत महादेव जगताप (1981 महाराष्ट्र लौ जर्नल पेज ६१४ ) .

         

- अॅड. राज जाधव.....! 

(to be continued....)